In juli 2021 publiceerde het Duitse Bijbelgenootschap een nieuwe Griekse uitgave van het Evangelie volgens Marcus. Wat houdt dat precies in? En welke gevolgen heeft dat voor de NBV21?

Door Cor Hoogerwerf

Het Nieuwe Testament in onze bijbelvertalingen wordt vertaald vanuit het Grieks. Maar als je er even over nadenkt, komt de vraag op: welke Griekse tekst? Want de handschriften die de auteurs zelf schreven, zijn verloren gegaan, net als talloze andere handschriften die in de eerste eeuwen bestaan moeten hebben. Het enige wat we hebben zijn honderden handgeschreven kopieën, en geen kopie is hetzelfde.

Hoe bepalen we dan welke tekst we vertalen? Handschrift A, of toch handschrift B, of C … enzovoort. Gelukkig zijn tekstwetenschappers al eeuwenlang bezig met de vraag hoe de tekst is overgeleverd. Er zijn in de loop van de tijd werkwijzen ontwikkeld waarmee het mogelijk is de oudste tekst zo dicht mogelijk te benaderen. Door alle beschikbare handschriften met al hun onderlinge verschillen heel precies met elkaar te vergelijken kun je ‘de beste tekst’ samenstellen.

De standaardtekst

Sinds 1975 is er een Griekse standaardtekst voor het Nieuwe Testament. Deze werd op verzoek van een aantal bijbelgenootschappen samengesteld door een internationaal comité van wetenschappers vanuit verschillende geloofstradities. Zo ontstond de internationale standaard voor de bestudering en vertaling van het Nieuwe Testament. De input: duizenden handschriften met (een deel van) het Griekse Nieuwe Testament. De output: één wetenschappelijk vastgestelde tekst. Deze standaardtekst ligt ook ten grondslag aan de Nieuwe Bijbelvertaling.

De standaardtekst is natuurlijk niet het einde van alle tegenspraak. Ten eerste staan alle onzekere plaatsen in de tekst zelf aangegeven. Zo kan de goed geïnformeerde lezer op basis van alle informatie die bij de tekst is opgenomen zelf eventueel tot een andere conclusie komen. Volgens de vertaalregels van de NBV (en de NBV21) moeten de vertalers de standaardtekst volgen en mogen ze alleen in gevallen van algemeen erkende onzekerheid een andere keuze maken. In de NBV en de NBV21 is dat heel soms gebeurd. Dan staat er altijd een voetnoot onderaan de bladzijde.

De standaardtekst is in de tweede plaats een voorlopige halte. De wetenschap gaat verder, want er worden nog altijd nieuwe Griekse handschriften ontdekt en de kennis over de bestaande handschriften wordt steeds groter. Met behulp van de computer krijgen we beter grip op de grote hoeveelheid gegevens. Reconstructies van de overlevering van de tekst worden zo steeds fijnmaziger.

Nieuwe uitgave

Sinds 1997 verschijnen er delen van een nieuwe uitgave van het Griekse Nieuwe Testament: de Editio Critica Maior,  ‘grotere kritische editie’. Deze uitgave is ‘groot’ omdat (voor het eerst in de geschiedenis!) álle gegevens uit de handschriften zijn opgenomen. In allerlei opzichten is deze uitgave op dit moment de beste benadering van de oudste tekst. Hierachter schuilt een fascinerend verhaal over methoden en modellen (het lijkt een beetje op DNA-onderzoek), maar het gaat te ver om dat hier uit de doeken te doen.

Tot nu toe verschenen de delen van de katholieke brieven, van Handelingen en nu dus ook van Marcus. In de NBV21 zijn deze nieuwe brontekstuitgaven gebruikt.[1] Hieronder komt een aantal voorbeelden aan de orde om een indruk te geven van de veranderingen.

Handelingen 3:13

Een eerste voorbeeld vinden we in Handelingen 3:13: ‘(…) de God van Abraham en de God van Isaak en de God van Jakob (…)’ staat er in de NBV. De handschriften zijn hier sterk verdeeld; vele laten de herhalingen van ‘de God’ weg. De nieuwe Griekse uitgave volgt nu deze laatste groep handschriften. In de NBV21 is dat overgenomen, en daarom luidt de tekst daar: ‘(…) de God van Abraham, Isaak en Jakob (…)’.

1 Johannes 5:18

In 1 Johannes 5:18 is er één Griekse letter bijgekomen, maar die verandert wel de hele zin:

NBV: ‘We weten dat iemand die uit God geboren is niet zondigt. De Zoon, die uit God geboren werd, beschermt hem, zodat het kwaad geen vat op hem heeft.’

NBV21: ‘We weten dat iemand die uit God geboren is niet zondigt. Want wie uit God geboren is kan zichzelf beschermen, zodat het kwaad geen vat op hem heeft.’

De reden van deze verandering is dat uit onderzoek is gebleken dat de variant ‘hem’ (auton) waarschijnlijk meerdere keren is ontstaan uit ‘zichzelf’ (heauton). ‘Zichzelf’ staat daarom veel sterker als oudste tekst dan eerder gedacht.

Judas 1:5

In de nieuwe Griekse tekst van Judas 1:5 staat iets opmerkelijks: niet ‘de Heer’ heeft zijn volk uit Egypte bevrijd (zo de NBV), maar ‘Jezus’! Zo’n directe invulling van de oudtestamentische geschiedenis met Jezus komt elders niet voor in het Nieuwe Testament. Het is dan ook de vraag of deze variant wel echt de oudste is. Na deskundig advies ingewonnen te hebben, hebben we besloten hier niet mee te gaan met de nieuwe tekst en dus de NBV te handhaven. Wel hebben we een voetnoot toegevoegd met de tekstvariant ‘Jezus’.

Marcus 1:1

In Marcus 1:1 is er de beroemde kwestie of Jezus Zoon van God genoemd wordt: ‘Het begin van het evangelie van Jezus Christus, Zoon van God’ (NBV). Belangrijke handschriften missen de woorden ‘Zoon van God’. Nieuw onderzoek heeft laten zien dat ‘Zoon van God’ iets betere papieren heeft. Dat stond al in de NBV en blijft dus zo in de NBV21.

Marcus 1:4

In Marcus 1:4 is er één Griekse letter veranderd, een lidwoord. In de eerdere standaardtekst staat, letterlijk vertaald, ‘Johannes [de] dopende’. De vierkante haken geven aan dat het zeer onzeker is of ‘de’ in de tekst hoort te staan. De NBV heeft dit vertaald als ‘Johannes de Doper’, maar in een voetnoot staat de vertaling van de tekst zonder het lidwoord. De nieuwe Griekse uitgave heeft ‘de’ niet opgenomen in de hoofdtekst. In de NBV21 hebben we dat gevolgd. De vertaling luidt dan ook anders:

NBV: ‘(…) toen Johannes de Doper naar de woestijn ging en (…)’

NBV21: ‘(…) toen Johannes ging dopen in de woestijn en (…)’

Zowel in de NBV als de NBV21 staat het alternatief genoemd in een voetnoot. De NBV21 heeft in feite de hoofdtekst en de voetnoottekst van de NBV omgewisseld.

Marcus 15:8

Een nieuw fenomeen in de nieuwste uitgave van het Griekse Nieuwe Testament is dat de uitgevers soms open laten wat de oudste variant is. Dan mag je kiezen uit twee of meer gelijkwaardige varianten. Wat doen wij daarmee als vertalers? Meestal hebben we laten staan wat in de NBV stond. Als de gelijkwaardige variant wel een groot verschil in de vertaling oplevert, hebben we een voetnoot toegevoegd.

Dat is bijvoorbeeld het geval in Marcus 15:8. Daar mag je nu kiezen of de menigte ‘omhoog ging’ (anabas) naar Pilatus of dat de menigte ‘schreeuwde’ (anaboêsas). Daarom hebben we in de NBV21 een voetnoot toegevoegd:

NBV/NBV21: ‘Een grote groep mensen trok naar Pilatus en begon hem te vragen om ook nu te doen wat zijn gewoonte was.’

NBV21-noot: In andere handschriften staat: ‘Een schreeuwende menigte begon Pilatus te vragen om ook nu te doen wat zijn gewoonte was.’

Beter en scherper zicht

De nieuwe uitgave van de Griekse brontekst bevestigt aan de ene kant bijna altijd dat de standaardtekst uit 1975 een solide fundament is. Ook dat is een prachtig resultaat van wetenschappelijk onderzoek.

Op basis van de nieuwe Griekse brontekst hebben we nu een aantal wijzigingen doorgevoerd in de vertaling van Marcus, Handelingen en de katholieke brieven. Die veranderingen zijn een gevolg van beter en scherper zicht op de overlevering van de Griekse tekst. De tekstuele basis van de NBV21 is daarmee wetenschappelijk up-to-date gemaakt. Het Nieuwe Testament in de NBV21 is een vertaling van de Griekse tekst die volgens huidige inzichten de oudste tekst het dichtst benadert.

Cor Hoogerwerf is specialist vertalen en exegese Nieuwe Testament bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en werkte mee aan de NBV21.

Noot

[1] De nieuwe tekst van de katholieke brieven is opgenomen in Nestle-Aland 28 (2012). De nieuwe tekst van Marcus en Handelingen zal worden opgenomen in Nestle-Aland 29, die binnen enkele jaren zal verschijnen. De wijzigingen in de Griekse tekst van Handelingen zijn hier te vinden, de wijzigingen in Marcus hier. De ECM is hier online beschikbaar. Voor een introductie van de methode achter de uitgave, zie hier.