Dat er mensen met kennis van het Hebreeuws en Grieks aan de revisie van de NBV hebben gewerkt, zal niemand verbazen. Maar dat de rol van neerlandici minstens zo belangrijk was, is misschien minder bekend. In deze blog geef ik een inkijkje in het revisieproces aan de hand van het boek Handelingen.

Door Ilse Visser

De vertalers van de NBV hebben destijds op een geweldige manier gebruik gemaakt van de rijkdom van de Nederlandse taal. Dat resulteerde in een aansprekende vertaling, die door een breed publiek wordt gelezen en gewaardeerd. Het is dus maar goed dat de NBV21 niet alleen het werk is van bijbelwetenschappers. Overtuigd van de betekenis van een bepaald woord of van de uitleg van een bijbelvers zijn zij weleens geneigd los om te gaan met de eigenschappen van het Nederlands. Laat staan dat ze altijd oog hebben voor de schoonheid ervan of voor de mogelijkheden die de taal biedt.

Overleg
Bij de revisie van de NBV werkten brontaalkenners en neerlandici nauw samen en was er geregeld overleg. Tijdens dergelijke overleggen hoorde je de een of de ander weleens verzuchten: ‘Dit is niet wat de brontekst zegt,’ of: ‘Dit kan echt niet in het Nederlands.’ Maar elke gezamenlijke oplossing maakte ons ervan bewust hoe mooi beide disciplines elkaar aanvullen en versterken.

De wisselwerking tussen bijbelwetenschap en neerlandistiek is goed zichtbaar in het bijbelboek Handelingen, zowel in de NBV als in de NBV21. Het boek Handelingen is onderdeel van het tweeluik Lucas-Handelingen. Net als bij het maken van de NBV stonden ook in de revisie deze boeken niet los van elkaar. Zowel qua woordkeus als qua stijl zijn er veel overeenkomsten. Die waren al zichtbaar in de NBV, en die komen nog sterker tot uitdrukking in de NBV21.

Jargon en sleuteltermen in Handelingen
In het boek Handelingen gaat het over de opkomst en verspreiding van het christendom in het Romeinse rijk. Het boek bevat dan ook allerlei jargon dat daarmee te maken heeft, bijvoorbeeld: Joden versus andere volken, proselieten, broeders en zusters, tot inkeer komen, tot geloof komen, de uitdrukking ‘in de naam van’, enzovoort. De NBV-vertalers waren zich heel bewust van deze motieven en sleuteltermen en hebben de veelkleurigheid van het Nederlands ingezet om die zo goed mogelijk te vertalen. Maar een veelgehoord commentaar op het eindresultaat was dat de veelkleurigheid soms ten koste ging van herkenbaarheid of leidde tot subtiele betekenisverschuivingen.

Als revisoren kregen we daarom de opdracht om de vertaling van motieven en sleuteltermen opnieuw te beoordelen en eventuele subtiele en ongewenste betekenisverschuivingen op te sporen. En daarbij mocht de goede leesbaarheid van het boek natuurlijk niet verloren gaan.

Twee revisievoorbeelden uit Handelingen 2

Handelingen 2:44
NBV: Allen die het geloof hadden aanvaard, bleven bijeen en hadden alles gemeenschappelijk.
NBV21: Allen die tot geloof gekomen waren, bleven bijeen en hadden alles gemeenschappelijk.

De vertaling ‘het geloof aanvaarden’ riep vragen op bij lezers. Legt deze vertaling niet te veel nadruk op het rationeel aannemen van een bepaalde leer en te weinig op het allesomvattende van het ‘gaan geloven’ zoals dat juist in Handelingen beschreven wordt?

De brontaalkenners in het revisieteam constateerden ook dat de vertaling van het Griekse werkwoord pisteuô in Handelingen afwijkt van de vertaling ervan in de andere nieuwtestamentische boeken in de NBV: in Handelingen is pisteuô 22 keer vertaald met ‘het geloof aanvaarden’, 2 keer met ‘gaan geloven’, 1 keer met ‘overgaan tot het geloof’ en 1 keer met ‘bekeren’; in de rest van het Nieuwe Testament is het steeds vertaald met ‘geloven’ of ‘tot geloof komen’. De vertaling ‘het geloof aanvaarden’ en de andere varianten kwamen dus specifiek voor in Handelingen.

Een van de speerpunten van de revisie was om tot een hechter bouwwerk te komen door gelijke gevallen gelijk te behandelen. En bij deze kwestie is Handelingen geen apart geval ten opzichte van de brieven en de evangeliën. Het revisievoorstel was dus om ook in Handelingen de vertaling ‘tot geloof komen’ te gebruiken.

Daarna kwam de neerlandistieke kant van de kwestie. De vraag was: is ‘tot geloof komen’ te traditioneel taalgebruik of jargon? Een niet-gelovige zal niet snel spreken over ‘tot geloof komen’. Maar de neerlandici meenden dat dit jargon juist bij het perspectief van de schrijver van Handelingen past. Wel was het beter om op sommige plaatsen vanwege de zinsstructuur de formulering ‘gaan geloven’ in te zetten.

Handelingen 2:47
NBV: Ze loofden God en stonden in de gunst bij het hele volk. De Heer breidde hun aantal dagelijks uit met mensen die gered wilden worden.
NBV21: Ze loofden God en stonden in de gunst bij het hele volk. De Heer breidde hun aantal dagelijks uit; steeds meer mensen werden gered.

Het werkwoord ‘willen’ in Handelingen 2:47 kwam in de NBV terecht omwille van het Nederlands. Maar het veroorzaakte – zo bleek tijdens de revisie – een onbedoelde en ongewenste betekenisverschuiving. In Handelingen vallen ‘tot geloof komen’ en ‘gered worden’ zo goed als samen. In de NBV ligt de nadruk op de intentie van de nieuwe bekeerlingen (‘zij wilden gered worden’). Dat zou kunnen betekenen dat hun redding nog niet zeker was. Van die ambiguïteit kan bij de auteur van het boek geen sprake zijn. Deze mensen traden toe tot de kring van de gelovigen en kunnen dus bestempeld worden als ‘mensen die gered werden’. Tot zover de nieuwtestamenticus.

De neerlandicus vond de formulering ‘De Heer breidde hun aantal dagelijks uit met mensen die gered werden’ niet goed. Maar met het tegenvoorstel ‘mensen die gered zouden worden’ was de nieuwtestamenticus het niet eens; deze formulering zou het idee kunnen geven dat de redding in de toekomst ligt. Vervolgens opperde de neerlandicus twee nieuwe voorstellen, en dat leidde uiteindelijk tot de gereviseerde tekst: ‘… steeds meer mensen werden gered’.

Bovenstaande voorbeelden laten iets zien van de vruchtbare samenwerking tussen bijbelwetenschappers en neerlandici tijdens het NBV21-project. Door nauwkeurig lezen, met oog voor detail vanuit beide disciplines, is de tekst door relatief kleine veranderingen verbeterd: dichter bij de brontekst en in eigentijds en aansprekend Nederlands.

Ilse Visser is International Programme Specialist bij het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap en was lid van het vertaalteam van de NBV21.